Handboek auteursrecht (deel 14): veelgestelde vragen i.v.m. de bepaling van de rechtenstatus

Dit veertiende deel van het Handboek auteursrecht bevat een reeks veelgestelde vragen met betrekking tot de bepaling van de rechtstatus, alsook de bijbehorende antwoorden.

Inhoud

Rechthebbende is niet traceerbaar?
Auteursrecht op onderwerp van een foto?
Inroepen van uitzondering voor pedagogische doeleinden?
Andere delen van het Handboek auteursrecht
Auteurs Handboek auteursrecht

Rechthebbende is niet traceerbaar?

Wat moet ik doen als de rechthebbende niet te traceren valt?

Zolang er geen wettelijke oplossing is voor verweesde werken en de handeling die je wilt stellen niet onder een van de uitzonderingen op het auteursrecht valt, rest erfgoedorganisaties vaak niks anders dan aan risicomanagement te doen. Vaak is de inspanning die moet worden geleverd om alsnog de rechthebbende(n) op te sporen zeer groot en is de kans klein dat er effectief een rechthebbende opdaagt die zich verzet tegen het bewaren en het niet-commercieel toegankelijk maken. Een bemoeilijkende factor in het risicomanagement kunnen beheersvennootschappen zijn die claims trachten te stellen waarbij zij de bewijslast doorschuiven naar de erfgoedorganisatie.

Wanneer je na de nodige risicoafwegingen besluit een verweesd werk publiek toegankelijk te maken, is het raadzaam om:

een clausule van bekendmaking op te nemen: een voorbeeld van een dergelijke clausule van bekendmaking is “Ondanks herhaaldelijke inspanningen van de gebruiker om de wetgeving betreffende auteursrechten te respecteren en de toestemming van de auteur, gerechtigde en/of rechthebbende te verkrijgen, is het traceren van deze laatste(n) niet gelukt. Degene die de auteursrechten op dit werk heeft, wordt daarom uitgenodigd met de gebruiker contact op te nemen om de nodige regelingen te treffen.”;
het opzoekingswerk en het verzamelen van opzoekingsbewijzen te documenteren. Je verzamelt het best alle stukken (bijvoorbeeld brieven, e-mails, aantekeningen, faxen, oproepen …) die een bewijs kunnen leveren dat de nodige inspanningen werden geleverd om de auteur, gerechtigde en/of rechthebbende van een werk te traceren, voor het geval dit ooit nodig zouden blijken. Zo kun je je goede trouw beargumenteren.

Auteursrecht op onderwerp van een foto?

Geldt er auteursrecht op het onderwerp van een foto?

Wanneer de foto gemaakt is door een auteur en voldoet aan de oorspronkelijkheidsvereiste en de

vormvereiste, kan er sprake zijn van cumulatie: zowel de foto zelf als het onderwerp van de foto kunnen onderworpen zijn aan het auteursrecht.

Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen:

foto’s waarvan het onderwerp een menselijke schepping is en foto’s waarvan het onderwerp een natuurlijke schepping is;
foto’s waarvan het onderwerp eigendom is van een derde;
foto’s waarvan het onderwerp een persoon is.

Menselijke creatie

Wanneer het onderwerp van de foto een menselijke schepping is, kan er verder een onderscheid worden gemaakt tussen

foto’s van kunstwerken (schilderijen, beeldhouwwerken, tekeningen …);
foto’s van gebruiksvoorwerpen (gebouwen, bepaalde onderdelen (bv. de carrosserie van een auto), designmeubilair en designobjecten (stoelen, tafels, servies, modeartikelen als brilmonturen …);
foto’s van louter functionele vormen of technisch-bouwkundige voorzieningen (bv. sleutels, koorden, bepaalde soorten gereedschap, liftkooien …).

In het algemeen voldoen kunstwerken zowel aan de vorm- als aan de oorspronkelijkheidsvereiste van het auteursrecht en zijn ze beschermd. Wanneer de auteursrechtelijke beschermingstermijn niet verstreken is, moet dus steeds voorafgaande toestemming worden gevraagd op het moment dat men het kunstwerk als afbeelding wil gebruiken. Ook bij kunstwerken in de vorm van objets trouvés of ready mades is een voorafgaandelijke toestemming voor het gebruik van een afbeelding van die kunstwerken de beste oplossing. Ook veel gebruiksvoorwerpen zijn origineel of kunstzinnig. Als de auteursrechtelijke beschermingstermijn nog niet verstreken is, moet dus voorafgaand toestemming worden gevraagd wanneer men een foto van die gebruiksvoorwerpen wil gebruiken. Sinds midden 2016 bestaat in België echter wel panoramavrijheid. Hierdoor kunnen foto's gemaakt en verspreid worden van auteursrechtelijk beschermde werken van beeldende, grafische of bouwkundige kunst die zijn gemaakt om permanent in openbare plaatsen te worden geplaatst, zonder dat hiervoor toestemming nodig is van de rechthebbende. In het verleden moest men enkel geen toestemming vragen als er sprake was van een eerder toevallige afbeelding (als achtergrond of decor of ongewild …). Men moest steeds toestemming vragen indien men een foto wou gebruiken van werken van beeldende, grafische of bouwkundige kunst die zich permanent in openbare plaatsen bevinden, vandaag dus niet meer (tenzij aan de fotograaf zelf). Louter functionele vormen of technisch-bouwkundige voorzieningen vallen buiten de auteursrechtelijke bescherming en er is dus geen toestemming vereist van hun maker om afbeeldingen ervan te gebruiken.

Natuurlijke schepping

Wanneer het onderwerp van de foto een natuurlijke schepping is, kan er verder een onderscheid worden gemaakt tussen:

foto’s van natuurelementen en landschappen, onaangeroerd en vrij van menselijk ingrijpen;
foto’s van natuurlandschappen of –elementen waaraan menselijk ingrijpen te pas kwam (tuinen, parken, bloemperken, bloemstukken …);
foto’s van een natuurlandschap waarin een menselijke productie staat (bv. een gebouw, een brug, een monument, een beeld …).

Bij natuurelementen en landschappen, onaangeroerd en vrij van menselijk ingrijpen is er geen sprake van een creatieve, menselijke ingreep. Zij genieten dan ook geen auteursrechtelijke bescherming. De ontwerpers van bijvoorbeeld tuinen en parken kunnen daarentegen soms wel als auteurs worden gezien. In het verleden moest men daarom steeds toestemming vragen indien men een foto van hun creatie wou gebruiken. Sinds midden 2016 bestaat in België echter panoramavrijheid. Hierdoor kunnen foto's gemaakt en verspreid worden van auteursrechtelijk beschermde werken van beeldende, grafische of bouwkundige kunst die zijn gemaakt om permanent in openbare plaatsen te worden geplaatst, zonder dat hiervoor toestemming nodig is van de rechthebbende. In het verleden moest men enkel geen toestemming vragen als er sprake was van een eerder toevallige afbeelding (als achtergrond of decor of ongewild …).

Onderwerp eigendom van een derde

Als het onderwerp van de foto eigendom is van een derde (van een privépersoon, een museum, archief ,bibliotheek of andere erfgoedorganisatie of -instelling), dient men een duidelijk onderscheid te maken tussen auteursrechten en eigendomsrechten. De overdracht van de materiële drager van het werk impliceert geenszins de overdracht van de auteursrechten op het werk. Dit betekent dat de eigenaar van de materiële drager voor bepaalde handelingen met het werk alsnog de toestemming zal moeten vragen van de auteursrechthebbende. De eigenaar van de materiële drager heeft wel het recht om het werk tentoon te stellen.

Portret

Wanneer het onderwerp van de foto een persoon is, geldt het portretrecht. Aan iedereen die leeft, moet in principe toestemming gevraagd worden voor een foto. Wanneer de geportretteerde overleden is, is in de regel tot 20 jaar na het overlijden de toestemming vereist van de erfgenamen. Er zijn wel twee voorwaarden om van deze bescherming te genieten:

de afgebeelde persoon moet herkenbaar zijn;
de afbeelding moet duurzaam zijn en medegedeeld kunnen worden.

Er zijn hierbij vier bijzondere categorieën:

bekende personen: hierbij gaat men namelijk uit van een zogenaamde stilzwijgende toestemming tot het maken van foto’s, die wellicht niet uitdrukkelijk, maar wel zeker werd verleend. De foto moet wel betrekking hebben op het beroep dat zij uitoefenen of op de situatie of de reden waarom zij in het middelpunt van de belangstelling staan. De afbeelding mag geen afbreuk doen aan het recht op privacy en evenmin aangewend worden voor commerciële of publicitaire doeleinden.
minderjarigen: voor het fotograferen van een kind is de toestemming van de ouders nodig, voor het fotograferen van een minderjarige op een leeftijd waarop hij over bepaalde dingen zelf kan beslissen, is de toestemming van zowel de ouders als de minderjarige zelf nodig;
mensen op openbare plaatsen: voor het fotograferen van mensen op openbare plaatsen is geen toestemming vereist zolang de foto anoniem is, er geen winstbejag wordt nagestreefd en de afgebeelde personen niet worden gekwetst of belachelijk gemaakt;
verdachten en criminelen: dit is een omstreden geval waarbij vaak de afweging dient te worden gemaakt tussen het informatierecht en het portretrecht.

Het is belangrijk steeds het onderscheid te zien tussen de toestemming tot het nemen van een foto" en de toestemming tot het publiceren van de foto". Dit zijn immers twee verschillende zaken. Wanneer de fotograaf op voorhand plannen heeft om de foto te publiceren zijn, kan hij maar best meteen toestemming hiervoor vragen. Het portretrecht of recht op afbeelding kan het onderwerp vormen van een contract. Het recht op afbeelding is een onoverdraagbaar persoonlijkheidsrecht, maar met een vermogensrechtelijke dimensie. Dit maakt de exploitatie van een afbeelding mogelijk. Een dergelijk contract moet door de afgebeelde worden ondertekend en concreet omschreven zijn. Het recht op afbeelding kan op elk moment en in ieder geval door de geportretteerde worden ingetrokken, zolang er hierbij geen misbruik is van zijn kant.

Meer informatie?

Voor meer informatie over panoramavrijheid, zie 27 JUNI 2016. - Wet tot wijziging van het Wetboek van economisch recht met het oog op de invoering van de panoramavrijheid.

Voor meer informatie over het portretrecht, zie ook Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levensfeer, Recht op afbeelding.

Inroepen van uitzondering voor pedagogische doeleinden?

Kan ik de uitzondering voor pedagogische doeleinden inroepen om beschermde werken te plaatsen op de website van mijn pedagogische instelling zonder de toestemming van de rechthebbenden?

Nee.

Een website is voor iedereen toegankelijk en gaat dus verder dan het toepassingsveld van de uitzondering voor pedagogische doeleinden. De pedagogische uitzondering is beperkt tot “gesloten transmissienetwerken van de instelling” (artikelXI.190 8° Wetboek van economisch recht).