Handboek auteursrecht (deel 1): auteursrechtelijke bescherming: wat? wie? hoe lang?

In dit eerste deel van het Handboek auteursrecht vind je uitleg bij enkele basisbegrippen uit het auteursrecht: wat houdt het auteursrecht in, wat valt onder de bescherming van het auteursrecht, wie kan genieten van de bescherming, en hoelang duurt de beschermingsperiode?

Inhoud

Wat is het auteursrecht?
Wie heeft auteursrechten?
- Auteurschap
- Coauteurschap
Wanneer gelden auteursrechten? - beschermingsduur
Andere delen van het Handboek auteursrecht
Auteurs Handboek auteursrecht

Wat is het auteursrecht?

Het auteursrecht is een wettelijk monopolie dat makers van 'werk van letterkunde of kunst' beschermt. De auteur krijgt via het auteursrecht een aantal exclusieve rechten om het gebruik van zijn werk te controleren: zo mag enkel de auteur het werk reproduceren, publiek toegankelijk maken... De voorafgaandelijke toestemming van de auteur is dus steeds vereist wanneer men een werk wil gebruiken.

Auteursrecht wordt toegekend aan de persoon die een oorspronkelijk 'werk van letterkunde of kunst' creëert. De wet zelf geeft geen nadere invulling van dit begrip. In de praktijk beschermt het auteursrecht boeken en andere geschreven werken, muziek, kunst-, bouw- en beeldhouwwerken, bouwkundige schetsen en ontwerpen, aardrijkskundige kaarten, foto's, films, computerprogramma's, databanken...

De vereisten voor een werk om beschermd te worden door het auteursrecht, zijn:

het werk bezit een concrete vorm en is dus zintuiglijk waarneembaar;
het werk is oorspronkelijk (het draagt de 'persoonlijke stempel van de maker');
het werk is gemaakt door een mens (en niet door bijvoorbeeld een dier of een robot).

Het auteursrecht beschermt dus geen ideeën, theorieën, stijlen, methoden of concepten zolang deze niet concreet worden uitgewerkt. De drempel om als origineel te worden beschouwd, wordt ligt niet bijzonder hoog; de meeste kunstwerken en geschriften zullen als origineel worden beschouwd.

Bij (reproductie)foto's van erfgoedobjecten (bijvoorbeeld kunstwerken) kunnen we een (pragmatisch) onderscheid maken tussen foto's van tweedimensionale en driedimensionale objecten. Bij foto's van driedimensionale objecten kan de maker mogelijks een persoonlijke stempel kunnen aantonen, omdat hij een bepaald opnamestandpunt, belichting,... heeft moeten kiezen voor het maken van de foto. Dit argument van de keuze van het opnamestandpunt speelt niet of nauwelijks bij fotografische reproducties van tweedimensionale objecten.

Bepaalde zaken zullen niet als voldoende oorspronkelijk beschouwd, omdat er geen persoonlijke keuze van de auteur was bij de creatie (bijvoorbeeld een factuur, een administratief formulier, een rekeninguittreksel...).

Het artistieke niveau, de esthetische waarde, de omvang of het doel, het al dan niet voltooid zijn, of het al dan niet in strijd zijn met de openbare orde of de goede zeden spelen geen rol bij de auteursrechtelijke bescherming. Feitelijke informatie geniet geen bescherming.

De bescherming door het auteursrecht vereist geen bijzondere formaliteit (registratie); het vermelden van bijvoorbeeld een ©-teken is dus niet vereist.

Er bestaat een duidelijk onderscheid tussen het intellectueel eigendomsrecht (auteursrecht) en het materieel eigendomsrecht. Indien een erfgoedorganisatie een werk als fysiek onderdeel van haar collectie bezit, impliceert dit geenszins dat de instelling ook de auteursrechten op dit werk bezit – dus zelfs niet wanneer de erfgoedorganisatie eigenaar is van het werk. Dit betekent dat de erfgoedorganisatie als eigenaar alsnog de toestemming zal moeten vragen aan de auteursrechthebbende om bepaalde handelingen met het werk te kunnen doen.

Wie heeft auteursrechten?

Auteurschap

De auteur van het werk geniet van de bescherming van het auteursrecht. De auteur is steeds een natuurlijk persoon, geen rechtspersoon. Het auteursrecht kan dus niet automatisch ontstaan in hoofde van een werkgever of opdrachtgever (behalve bij software).

Er dient hierbij wel een onderscheid te worden gemaakt tussen de begrippen auteur en auteursrechthebbende. De auteursrechthebbende is niet noodzakelijk de auteur: een auteur kan immers (een deel van) zijn rechten hebben overgedragen aan bijvoorbeeld zijn werkgever of opdrachtgever. Na het overlijden van de auteur kunnen de rechten in handen zijn van zijn erfgenamen.

Er is een wettelijk vermoeden van auteurschap als de naam of het letterwoord op het werk wordt vermeld. Bij anonieme werken of werken gepubliceerd onder pseudoniem wordt verondersteld dat de uitgever de auteur is. Bij werken die pas voor het eerst worden gepubliceerd na het verstrijken van de auteursrechtelijke beschermingstermijn (zogenaamde postume werken) geniet diegene die het werk het eerst publiceert of aan het publiek meedeelt van de auteursrechtelijke bescherming.

Een bewerker van een origineel auteurswerk wordt pas auteur wanneer kan worden bewezen dat hij een persoonlijke stempel op de bewerking heeft gedrukt en het (nieuwe) werk hierdoor een origineel, persoonlijk karakter vertoont. Een vertaler is de auteur van zijn/haar vertaalwerk, en verwerft auteursrecht op die vertaling indien deze origineel is. Naast de makers van auteurswerken zijn er vaak ook nog uitvoerende kunstenaars en producenten (muziek, radio, televisie, film, ...) betrokken partij. Hun rechten worden geregeld door de zogeheten #De naburige rechten (1)

Coauteurschap

Wanneer meerdere personen een creatieve en persoonlijke bijdrage hebben geleverd aan de creatie van het werk, dan is er sprake van coauteurschap. Voor het gebruik van het werk zal dan de toestemming vereist zijn van alle coauteurs. Om te worden erkend als coauteur is een persoonlijke stempel op het werk vereist; dit betekent dat bijvoorbeeld de financiers van het werk, de modellen die hebben geposeerd, de assistenten die technische hulp hebben geboden of de acteurs die het werk hebben opgevoerd geen coauteur zijn.

Bij coauteurschap wordt een onderscheid gemaakt tussen:

onverdeeld auteursrecht: wanneer niet (duidelijk) kan worden onderscheiden wie welke individuele bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van een werk (bijvoorbeeld bij een tekst waaraan verschillende schrijvers samen hebben geschreven);

verdeeld auteursrecht: wanneer wel kan worden bepaald welke auteur welke individuele bijdrage aan de totstandkoming van het werk heeft geleverd (bijvoorbeeld bij een tekstbundel waarin verschillende schrijvers elk een stuk schreven).

Bij onverdeeld auteursrecht geldt dat de uitoefening van het auteursrecht bij overeenkomst wordt geregeld. Indien een overeenkomst ontbreekt en er sprake is van onenigheid over het auteurschap, zal een rechter moeten oordelen. In dit laatste geval kan iedere auteur bij inbreuken een rechtsvordering instellen en een schadevergoeding eisen (in eigen naam en zonder tussenkomst van de andere auteurs). Bij verdeeld auteursrecht geldt dat de auteurs in principe het werk in zijn geheel niet zomaar mogen exploiteren met andere derden, tenzij dit uitdrukkelijk is bepaald (bijvoorbeeld wanneer er toestemming is van de andere auteurs om dit toch te doen). Wel mag elke auteur zijn eigen bijdrage afzonderlijk exploiteren, voor zover deze exploitatie de exploitatie van het werk als geheel niet in het gedrang brengt.

Bij audiovisuele werken blijft het uitgangspunt behouden dat alle personen die een creatieve inbreng hebben in de creatie van het audiovisuele werk als auteur worden beschouwd. De hoofdregisseur zal steeds auteur zijn. Maar hiernaast wordt vermoed dat, indien er geen tegenbewijs is, een aantal andere personen die bij de creatie van het werk zijn betrokken ook auteur zijn, bijvoorbeeld de auteur van het scenario, de auteur van de boekadaptatie, de auteur van de dialogen, de grafisch ontwerper van de animaties, de componist van speciaal voor het werk geschreven muziek. Bovendien worden de auteurs van het oorspronkelijke werk (bijvoorbeeld de verfilmde roman) gelijkgesteld met de auteurs van het audiovisuele werk.

Wanneer gelden auteursrechten? - beschermingsduur

Wanneer en hoelang geldt de bescherming van het auteursrecht?

De bescherming door het auteursrecht geldt vanaf de creatie van het werk en vereist geen bijzondere formaliteit.

In gans de Europese Unie wordt een werk beschermd vanaf de creatiedatum van het werk tot zeventig jaar na de overlijdensdatum van de auteur. Deze 70-jarige beschermingstermijn dient te worden berekend vanaf 1 januari volgend op het jaar van het overlijden van de auteur. Na het overlijden gaan de auteursrechten automatisch over op de erfgenamen van de auteur. Pas nadat de auteur zeventig jaar is overleden, komt zijn werk terecht in het publieke domein en vervalt de auteursrechtelijke bescherming.

Bij coauteurschap wordt de beschermingstermijn berekend vanaf het overlijden van de langstlevende coauteur.

Voor audiovisuele werken geldt de termijn tot 70 jaar na de dood van de langstlevende onder de hoofdregisseur, de scenarioschrijver, tekstschrijver of componist. Voor anonieme en pseudonieme werken geldt de beschermingstermijn van 70 jaar vanaf het tijdstip waarop het werk voor de eerste maal op een geoorloofde wijze voor het publiek toegankelijk werd gemaakt (op voorwaarde dat dit binnen de 70 jaar na de creatie van het werk is). Wanneer een werk voor het eerst wordt gepubliceerd meer dan 70 jaar na het overlijden van de auteur, verwerft de persoon die tot publicatie overgaat een beschermingstermijn van 25 jaar vanaf die eerste publicatie of mededeling.